ندای شهروند آنلاین

 

ندای شهروند آنلاین – به قلم: عبدالعزیز قائمی

انرژي برق يكي از حياتي ترين نيازهاي بشر امروزي و در واقع اين انرژي جريان زندگي و اصلي ترين و ضروري ترين عامل زير بنايي در ايجاد راهبرد و توسعه صنايع و يكي از زير ساخت هاي حياتي يك كشور است. صنعت برق طوري با زندگي مردم عجين شده که نه تنها تأثير بسزايي در زندگي روزه مره مردم دارد، بلكه مي توان مدعي شد بدون اين شاهکار اديسون روند زندگي شايد غير ممکن بوده و در واقع با نبود آن زندگي عادي مردم مختل و يا حتي فلج خواهد شد.

قطعاً بزرگان اين ديار در دهه اول قرن حاضر به مقوله ي اهميت صنعت برق و همه گير شدن آن پي برده و با آينده نگري و همت همديگر و سرمايه گذاري مشترک در صدد استفاده از برق و يا به اصطلاح آن دوره «الدرسکي» اقدام نمودند که پس از گذشت هشت دهه از راه اندازي اداره چراغ برق زنجان، اين صنعت در استان زنجان به اين حد از رشد و شکوفائي رسيده که۴۸% از شاخص مقدار مصرف در سطح کشور را به خود اختصاص داده است.اين در حاليست که شاخص مصرف انرژي در كل كشور تقريباً ۳۵ درصد است. از اين رو ثبت و ضبط تاريخچه ي ورود اين صنعت به ديار زنجان ضروري به نظر مي رسد تا آيندگان با اشخاصي که باني ورود اين صنعت به زنجان شدند را بشناسند و قدردان همت و تلاش کساني شوند که با زحمات جاني و مالي و شبانه روزي موجبات فراهم آوردن روشنائي منازل و معابر و رشد و بالندگي اين انرژي و تبلور آن در زندگي روزمرگي همشهريان شده اند.

آنچه شايد براي اولين بار درباره ي تاريخچه صنعت برق در زنجان نگاشته شد در کتاب «يكصد سال صنعت برق در ايران» نوشته ي «محمد اسماعيل بانكيان تبريزي» با نظارت عالي مسعود حجت قايم؛ مجري انجمن مهندسي بهره‌وري صنعت برق ايران مي باشد که داراي اشکالاتي است، چرا که  تصميم به چاپ و انتشار كتاب اخير با شتابي فزاينده، به منظور آماده شدن براي زمان برگزاري «آيين هاي يك صدمين سال صنعت برق» در كشور، تدوين و منتشر شد و در پي توجه روزافزون به شناخت تاريخي ماجراهايي كه بر اين صنعت رفته، شكل گرفت.

در اين كتاب اسناد و مدارك جديدي در زمينه هاي گوناگوني و در ابعادي گسترده مطرح شد. ولي از آنجا كه براي بازنويسي اسناد و انجام تحليل هاي لازم زمان كافي در دسترس نبود، خود به خود نادرستي هايي چند به ويژه درباره ي تاريخ ها و نام ها بدان راه يافت که از جمله ي آن مي توان درباره ي تاريخ صنعت برق در زنجان اشاره نمود که موضوع بحث اين مقال مي باشد. اين اثر تأسيس نخستين نيروگاه زنجان توسط بخش خصوصي در زير پوشش شركت سهامي برق خمسه را در سال۱۳۲۰ ذكر نموده و با مصاحبه اي كه با آقاي يحيي افشار نيا انجام داده، از قول وي اظهار نموده است که مؤسس اوليه ي اين نيروگاه آقاي حاج شفيع ابريشمي و ساير سهام داران آن افرادي چون آقايان سيد مقتدي صارمي، حاج سيد ميرزا رضوي، حاج احمد عطايي، ذوالفقاري و مغازه اي بودند. در حالي که بر اساس اسناد به دست آمده و مطالب مندرج در روزنامه هاي وقت از جمله اولين روزنامه زنجان(پروين خمسه) تاريخچه ي برق زنجان با نوشته هاي آن تفاوت اساسي دارد که در ذيل به تفصيل بدان پرداخته و زمان صحيح راه اندازي اداره برق زنجان و تأسيس شركت سهامي برق خمسه و بانيان آن با اسناد و مدارك معرفي مي شوند. بنا بر اين نگارش تاريخچه ي صنعت برق در زنجان همواره دغدغه ي ذهني نگارنده بوده که در مقاطع زماني مختلف آن را با همکاري آقاي محسن رضائي(مدير سابق روابط عمومي که در بخش تاريخچه تأسيس شرکت برق منطقه اي و شرکت توزيع برق زنجان اين جانب را ياري نمود) در نشريات مختلف محلي و کشوري و نهايتاً با پيشنهاد نگارنده و به صورت نسبتاً مفصل در فصلنامه ي فرهنگ زنجان که توسط اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامي استان زنجان منتشر مي گردد در دو قسمت و در شماره هاي ۳۹-۳۸ (تابستان و پائيز ۱۳۹۲) و شماره ۴۰ (بهار ۱۳۹۳) به چاپ رسيد که شالوده ی اصلی مقاله ی حاضر نيز همان مطالب است.

 

البته پس از انتشار مقاله ي تاريخچه صنعت برق در زنجان در فصلنامه ي«فرهنگ زنجان» اسناد و مدارک ديگري از آرشيو خاندان نجفي و همچنين همشهريان و آرشيو بايگاني برخي از مشترکين و روزنامه هاي وقت به دست نگارنده رسيد که در جهت تکميل مطالب قبلي و به اميد خدا در صورت تدوين کتاب از آنها استفاده خواهد شد.

از عمده اشکالات اين مقاله خلأ تاريخي مابين انحلال شرکت سهامي برق خمسه و واگذاري برق به دولت تا تشکيل شرکت برق منطقه اي زنجان مي باشد که اميد است با همکاري و تعامل همکاران و با مصاحبه هايي که با بازنشستگان و پيشکسوتان صنعت برق خواهيم داشت اين نقيصه هم بر طرف گرديده تا با استعانت از خداوند سبحان کتاب تاريخچه ي صنعت برق زنجان را به رشته ي تحرير در بياوريم.

تاریخ برق در زنجان

بر اساس منقولات معمرين شهر حدود سال ۱۳۰۷ خورشيدي رضا اصانلو ملقب به امير اشجع(فرزند مهدي خان) نخستين کسي بود که موتور برق را براي استفاده شخصي وارد زنجان کرد. در آن زمان عده اي به هنگام غروب خورشيد و به خصوص روزهاي جمعه در مقابل عمارت ايشان واقع در سرچشمه و عده اي ديگر در مقابل منزل سردار حسينقلي خان اسعدالوله واقع در كوچه ي سردار(خيابان آيت ا… طالقاني فعلي) جمع مي شدند و لامپي را که در مقابل اين منازل روشن مي شد را تماشا مي کردند که به آن«الدرسکي» مي گفتند. اين تعداد كه به دو دسته تقسيم مي شدند، ‌هنگام روشن شدن لامپ ها فرياد مي کشيدند و مي گفتند«روشن شد» تا ببينند كه كداميك از منازل زودتر منور مي شود. در اين هنگام صداها هم زمان به آسمان

بلند مي شد. يعني لامپ هاي هر دو عمارت در يك زمان روشن مي شد. غافل از اين که روشنايي اين دو خانه از يك موتور تأمين مي شد. به زعم مردم آن دوره  امير اشجع دستگاهي آورده بود كه روشنايي آن به نفت و ساير سوخت ها نيازي نداشت.

با توجه به اسناد به دست آمده از آرشيو خانوادگي مرحوم حاج حسن نجفي فرزند زنده ياد حاج ميرزا حسين نجفي زنجاني و روزنامه پروين خمسه « اداره ي چراغ برق زنجان» در اوايل سال ۱۳۱۰ شمسي با همت ميرزا علي اكبر نصرت الملك يا ملكي(حكمران وقت زنجان كه به عنوان كفيل بلديه نيز بوده)، زير نظر اداره ي بلديه ي زنجان(شهرداري) تأسيس شد و محل آن در دروازه ي ارک (جنب بانک، ملي کنوني محل معاونت امور فرهنگي و اجتماعي – اداره ورزش شهرداري زنجان كه در حال حاضر تخريب گرديده)ابتداي خيابان حکومتي(که بعدها به اسامي خيابان شمشيري، کهنه، فرمانداري، استانداري، ارفعي زرندي و… معروف شد که هم اکنون به نام خيابان شهدا مي باشد) تعيين و شروع به کار نمود و مرحوم حاج حسين نجفي به عنوان اولين مدير برق زنجان انتخاب شد.

روزنامه پروين خمسه در شماره پنجاه  و سوم خود به تاريخ ۱۷ مرداد ۱۳۱۰ با عنواني «از طرف حكومت جليله خمسه» در خصوص تشكر اهالي شهر از حاكم در تأسيس اداره برق در زنجان و جوابيه ي حكمران اين گونه نوشته است:

« در جواب اظهار تشكر و ابراز خشوقتي كه از طرف عده[اي] از اهالي در ايجاد خيابان[به احتمال زياد منظور همان خيابان حكومتي،‌شهداي فعلي است] و اصلاحات بلدي و تأسيس چراغ برق به حكومت رسيده است زيرا با مطالعه ي مكتوب آنها بجا آوردم كه تشخيص داده اند نتيجه اين همه زحمات شبانه روزي بالاخره عايد خود اهالي بوده و من مي خواهم نام زنجان و زنجاني را بر خلاف گذشته در رديف قطعات آباد شده مملكت و ملت داوطلب به اصلاحات و شريك نيات مقدسه دولت[!] قلمداد بكنم. در نظر گرفته شده بطوري كه اشخاص مستحق در اين اصلاحات ما فوق تصور خود با نهايت رأفت و توجه مخصوص مورد مساعدت و جبران واقع خواهد شد.

و با علاقه مندي و مراقبتي كه اينجانب شخصاً در آسايش ضعفا و عده[اي] بي بضاعت دارم وسايل   آسايش آنها را از هر حيث فراهم خواهد شد» .

قبل از ورود برق روشنايي قسمت اعظم معابر و بازار منحصراً از پيه سوز، شمع و و فانوس هاي پارچه اي شمع سوز(مخصوص فانوس کش ها!) و  بعدها  از چراغ هاي نفت سوز تأمين مي شد و مأموران مخصوص بلديه(کارگران تنظيف) موقع غروب هر روز شعله اي در داخل شيشه هاي فانوس مي افروختند. در حالي كه اين شعله هاي ضعيف جايي را روشن نمي کرد و فقط مسير خيابان ها و بازار را معين مي کرد .

روزنامه پروين خمسه در شماره ي ۸۲ به تاريخ ۲۹ مهر ماه ۱۳۱۰ در اطلاعيه اي با عنوان«روشنايي» مي نويسد:« كاركنان چراغ برق از روز دوشنبه دست بكار روشنايي شده در اطراف خيابان جديدالاحداث وسائل نقاط لازمه ستون سازي كرده[منظور احتمالاً تيرگذاري است] عنقريب ظلمت شبانه مبدل بروشنائي خواهد شد» .

و اما همين جريده در شماره ۹۵ به تاريخ شنبه ۳۰ آبان ۱۳۱۰ با عنوان«اعلان» مي نويسد:

«بطوريكه اداره چراغ برق اعلام نموده است چند روز ديگر چراغ شهر روشن خواهد شد. لازم است آقايان صاحبان منازل زودتر اقدام به دادن تقاضا و سيم كشي خانهاي[خانه هاي] خود بنمايند. البته اهالي محترم تصديق خواهند كرد كه از طرف خود آنها كمكي براي داير كردن چراغ برق اين شهر نشد و حالا كه در نتيجه اقدام اينجانب از تبريز بوسيله آقاي حكيمي و آقاي آباديان اين مؤسسه داير گرديد. اقلاً بايد از طرف اهالي بوسيله كشيدن سيم و تبديل اين چراغ هاي كم نور كثيف بچراغ نظيف و قشنگ برق در اداره شدن اين مؤسسه كه في الواقع باني و مؤسس آن شخص اينجانب هستم كمك و مساعدت بشود و اينك از عمومي – آقايان محترم بدون استثنا انتظار دارم كه از اين تاريخ تا يك هفته تقاضا نامه هاي خود را بعنوان اداره چراغ برق بدفتر حكومتي فرستاده و مستحضر باشند بطور واضح در هر اطاق[اتاق] ممكن است براي هر شب چهار ساعت در حدود يك كيلو وات تا يك كيلو وات و نيم يك لامپ شانزده شمعي بسوزد كه هر كيلووات بموجب تشخيص ساعتي كه بايد در منزل داشته باشد ماهي سه قران و دهشاهي و تقريباً در حدود چهار الي پنجقران ماهانه چراغ يك اطاق خواهد بود.

مقصود از شمي[شمعي] دهشاهي كه در اعلام چراغ برق قيد شده است. براي اشخاصي است كه يك چراغ در دكان و مغازه خود داشته و داراي ساعت نباشد. حكومت خمسه» .

تأسيس شركت سهامي برق خمسه

شركت برق خمسه با مسؤوليت محدود در اول ارديبهشت ماه سال ۱۳۱۳ در زنجان تأسيس شد كه آگهي تأسيس آن در روزنامه پروين خمسه  به تاريخ ۱۳ ارديبهشت ماه ۱۳۱۳ ، ‌صفحه اول چنين درج شد:

«براي تأسيس كارخانه ي چراغ برق و آسياب و سينما و داير كردن ماشين تخته بري شركتي در زنجان به نام شركت برق خمسه با مسؤوليت محدود از تاريخ اول ارديبهشت ماه هزار و سيصدو سيزده شمسي براي مدت غير محدود با سرمايه ي يك صد و هشتاد هزار ريال كه سي و پنج هزار ريال آن نقدي و يك صد و چهل و پنج هزار ريال غير نقدي است بين آقايان حسينقلي خان ذوالفقاري، رضا خان اصانلو،‌ ميرزا ابوالحسن خان كاوسي، ميرزا عبدالعلي خان كاوسي، حاج ميرزا حسين نجفي،‌حاجي رجبعلي مغازه،‌ محمود آقا مغازه،‌ حاجي محمد ارباب رهبري، حاجي سيد اسماعيل مهديون، ميرزا محمدعليخان حكيم و خدا رحم خان آباديان منعقد و در تاريخ هشتم ارديبهشت ماه هزار و سيصد و سيزده شمسي در دفتر ثبت شركت هاي داخلي ثبت زنجان ذيل نمره دو به ثبت رسيد. مديريت شركت و حق امضا با آقاي حاجي ميرزا حسين نجفي و درباره ي موارد معينه در اساس نامه حق امضا با آقاي خدا رحم خان آباديان نيز خواهد بود».

به تبع آن کارخانه برق زنجان خريداري و راه اندازي شد .

بنا بر اين مي بينيم که مرحوم حاج حسين نجفي به عنوان دومين مدير برق زنجان و اولين مدير شرکت سهامي برق خمسه جهت خدمت همشريانش مشغول به کار مي شود.

نخستين نيروگاه و موتور برق در زنجان در دي ماه ۱۳۱۴ توسط شرکت آ،ا،گ زير پوشش شركت سهامي برق خمسه خريداري گرديد. اين نيروگاه ابتدا با يك دستگاه ديزل ژنراتور با قدرت ۱۱۵ اسب بخار آغاز به كارنمود و به تدريج چهار دستگاه ديگر به قدرت هاي ۹۰ ، ۵۷۵، ۶۳۰، ۱۲۰۰ اسب بخار به نيروگاه افزوده و مورد بهره برداري قرارگرفت. شبكه ي برق خمسه با ولتاژ ۱۱ كيلوولت و با استفاده از تيرهاي چوبي غير استاندارد برقرار گرديد.

پس از دو سال تأسيس شركت برق خمسه، مرحوم حاج شفيع ابريشمي هم به گود برق وارد مي شود. طي نامه اي (كه تصوير پيش نويس آن ذيلاً تقديم مي شود) در اواخر سال ۱۳۱۵ مرحوم حاج حسين نجفي مجدداً به عنوان رييس هيأت مديره و مدير شرکت برق خمسه و حاج شفيع ابريشمي به عنوان نايب رييس هيأت مديره به اداره ثبت اسناد وقت معرفي مي شوند که مکاتبات شرکت، مشترکاً  توسط ايشان داراي اعتبار قانوني مي گردد. برای خواندن ادامه این گزارش اینجا کلیک کنید بخش دوم