ندای شهروند آنلاین

فرج‌اله داودی

افراد کهن سال به مناسبت‌هایی با گریزی به خاطرات نخ نمای گذشته، از یک وسیله تفریحی قدیمی صحبت می‌کنند، که مشابه( ماکت) آن را در حال حاضر می‌توان در سریال‌های تلویزیونی و فیلم‌های سینمایی در شهرک‌های سینمایی دید. آری صحبت از شهر فرنگ است. در زمان‌های قدیم وسیله تفریحی بود به نام شهر فرنگ که افراد دوره گرد آن را در میادین شهر و در سر بازار و جلوی مدارس و غیره جهت تماشای بچه‌ها می‌گذاشتند. در شهر فرنگ عکس‌های مختلف از مناظر و اشخاص و معابر و وسایل نقلیه و… به نمایش درمی‌آمد و باعث تعجب هر بیننده‌ای می‌شد. از آنجا که این عکس‌های جالب و غریب، عمدتاً از فرنگستان بود، این وسیله نمایش عکس را «شهر فرنگ» می نامیدند.( یعنی آن چیزهایی که در مملکت ایران نبوده و اگر بوده به جهت لوکس بودن و قیمت بالا بسیار محدود بوده است)

سیر تحول و توسعه مخابرات ایران
روزگار گذشت و گذشت تا اینکه تمام آنچه از دریچه آن شهرفرنگ ها دیده می شد و خیلی چیزهای عجیب تر و غریب تر دیگر، با اجازه و یا بی اجازه، چه با نام‌های خودشان و یا با نام‌های ابداعی فرهنگستان خودمان!، چه خوشمان آمده باشد و یا نیامده باشد، به شهر و وطن ما ورود پیدا کردند. خلاصه میهن ما و شهر ما با ورود ترن، طیاره، اتول و جعبه جادویی و رادیو و البته تلفن‌های رنگارنگ از زیمنس سیاه رنگ انگشتی آلمانی تا محصولات چشم بادامی‌ها و … ، خودش یک پا «شهرفرنگ» شد. روزی که شهر فرنگی‌ها آمدند، آن اوایل، لوکس و تزئینی و تفننی بودند و مایه پُز و تفاخر!! اما امروز ظاهرا نیاز مبرم هستند و در ردیف نان شب و هر روز هم فراگیرتر می‌شوند.

مردم ایران از دیر زمان به موضوع خبر رسانی توجه داشته‌اند در گذشته‌های دور جارچی‌ها در شهرها و روستاها مردم را از خبرها و فرمان‌ها آگاه می‌کردند. در بین شهرها نیز با افروختن آتش و برپا کردن دود، اطلاعات خود را به فاصله‌های دور می‌فرستادند. در تاریخ امده است، که ایرانیان باستان با ساخت تپه‌هاي مصنوعي در فواصلي معين، بين شهرهاي مهم و استفاده از علائمی چون حركت دادن دست و بيرق يا ايجاد دود در روزها و برافروختن آتش در شب‌ها، اخبار فوري را به فاصله‌هاي دور اطلاع داده و به اين روش( تلگراف دیداری)، اولين سيستم ارسال اطلا‌عات از راه دور را به وجود آورده‌اند. قاصدان و چابک سواران( چاپارها) هم با سرعت اسب و با مدیریت اماکنی موسوم به چاپارخانه‌ها ( اداره پست امروزی)، نامه‌ها و پیام‌ها را به مقصد می‌رساندند. پست در ایران در دوره ناصرالدین شاه تاسیس شد و تا سال ۱۲۵۸/ ه. ش به صورت اداره پست به فعالیتش ادامه می‌داد تا این که در این سال، دستور تاسیس «وزارت پست» صادر می‌گردد.

لغت تلگراف و یا «تلغراف» مشتق از دو کلمه فرانسوی Tele به معنای دور و graph به معنای نوشتن و نگاشتن است و این اصطلاح به معنی دور نگاشت و مخابره پیام است. اولین دستگاهی که به این نام شناخته شد توسط توماس ادیسون امریکایی مخترع الکتریسیته اختراع شد وسپس توسط ساموئل مورس کامل شد. بدین گونه که، با قطع و وصل شدن جریان برق از طریق سیم، کلام به صورت علائم رمزی خط و نقطه( الفبای مورس) از مکانی به مکان دیگر مخابره و منتقل می‌شد. این الفبا توسط مورس در سال ۱۲۲۲/ه. ش / ۱۸۴۴ م اختراع گردید. تلگراف الکتریکی توسط مورس با مخابره و ارسال اولین پیام تلگرافی «وه که پروردگار چه کارهای شگفتی دارد» به جهانیان معرفی شد.

در سال ۱۲۳۶ /ه.ش يعني ۱۴ سال پس از مخابره اولين پيام تلگرافي مورس، دولت ایران سيستم تلگرافي فوق را، باموفقيت آزمايش و اين جمله مخابره گردید:” منت خداي را عزّ وجلّ كه طاعتش موجب قربت است و بشكر اندرش مزيد نعمت .“ بلافاصله كارسيم كشي ۲ کیلومتری!! (با کارکرد اسباب بازی!) بين كاخ ارك تا باغ لاله زار در تهران شروع شد و اين خط تلگرافي در سال ۱۲۳۷/ه.ش آغاز به كاركرد. نخستين خط طولاني تلگراف در ايران (با کارکرد غیر اسباب بازی!) در تير ماه سال ۱۲۳۸ (۱۲۷۵ هـ .ق) بين تهران و چمن سلطانيه (اردوگاه عیش و نوش تابستاني ناصرالدين شاه قاجار واقع درنزديكي شهر زنجان) داير شد و شروع به كار كرد. سیم کشی سلطانیه به زنجان و میانه و تبـــریز هم بعد از آن انجــــام شد و در سال ۱۲۳۹/ ه.ش به بهره‌برداری رسید.

نخستین تلگرافخانه در تهران نزدیک به صد و پنجاه سال پیش و مدتى پس از آغاز به کار ادارات پست موسوم به چاپارخانه گشایش یافت و نه سال بعد یعنی در سال ۱۲۴۸/ه.ش، ایران به عضویت اتحادیه بین‌المللى تلگراف درآمد. با رواج تلگراف، تشکیلات این مرکز مخابراتی با وزارت پست ادغام و در سال ۱۲۸۸/ه.ش «وزارت پست و تلگراف» تاسیس گردید.

سال‌ها بعد، در تاریخ ۱۸۷۶/ م برابر ۱۲۵۵ /ه.ش، دومین فنّاوری مخابرات پس از تلگراف، یعنی دستگاه تلفن توسط الکساندر گراهام بل اسکاتلندی در امریکا اختراع گردید. رواج تلفن به سرعت در جهان اشاعه یافت و سیم‌های آن از شهری به شهر دیگر کشیده شد. ۱۲ سال پس از آن، یعنی سال ۱۲۶۷/ه.ش، تلفن به ایران وارد شد. ناصرالدین شاه در یادداشت‌های خود، در شرح وقایع جمادی الاخر سال ۱۳۰۲، به تلفنی اشاره می‌کند که ره‌آورد سفر فرنگ معین الملک( سفیر ایران در عثمانی) بوده و از آن برای برقراری تماس از شمس‌العماره تا باغ سپهسالار استفاده می‌شده و ظاهراً این نخستین تماس تلفنی در ایران بوده است. ۱۲ سال پس از اختراع تلفن، در سال ۱۲۶۷/ه.ش برای اولین بار در ایران یک رشته سیم تلفن به طول تقریبا هشت کیلومتر توسط بوآتال بلژیکی بین تهران و شاهزاده عبدالعظیم( شهر ری) کشیده شد. پس از آن بین کامرانیه در منطقه شمیران و عمارت وزارت جنگ در تهران و سپس بین مقر ییلاقی شاه قاجار در سلطنت آباد سابق و عمارت سلطنتی تهران ارتباط تلفنی میسر گردید.

اولین خط تلفن بین شهری نیز به طول ۳۱۹ کیلومتر بین تهران و سلطانیه (استان زنجان) که منطقه ییلاقی ناصر الدین شاه بود به جریان افتاد و شروع به کار کرد. گفته شده است که اولین تلفن همراه موجود در ایران، متعلق به ناصرالدین شاه بوده است. این تلفن همراه در سفرها همراه ناصرالدین شاه بوده و در زمان نیاز، به کابل های کشیده شده بین راه وصل و با مخاطب مورد نظر تماس تلفنی برقرار می شده است. این تلفن دارای راهنمای فارسی بوده و ساخت کارخانه «البیس» شهر زوریخ می‌باشد.

در دوره ناصری امتیاز تلفن فقط دولتی بود اما در دوره مظفری بود که اعطای نخستین امتیاز تلفن رواج یافت بطوریکه در سال ۱۳۲۱/ه.ق برابر ۱۲۷۹/ه.ش، نخستین امتیاز تلفن به بصیر الممالک واگذار شد و تلفن در تهران شروع به کار کرد.

در فاصله سال‌های ۱۲۸۰ تا۱۲۸۵ /ه.ش پنج امتیاز ایجاد تلفن به اشخاص حقیقی ایرانی برای مناطق تبریز [یک شرکت خصوصی به نام «مؤسسه تلفن تبریز و حومه»]، مشهد، گیلان و ارومیه داده شد که مهم‌ترین آن امتیازی بود که در سال ۱۲۸۲ /ه.ش به وساطت « میرزا علی اصغر خان اتابک » به « دوست محمد خان معیرالممالک » به مدت ۶۰ سال واگذار شد، که غیر از چهار نقطه پیش گفته، تمام کشور را در بر می‌گرفت. وی ملزم شده بود از تاریخ صدور فرمان، طی ۳ سال تلفن تهران و تا ۱۰ سال پس از آن، خدمات تلفن در سایر شهرهای ایران را با هزینه خود راه اندازی کند. در سال۱۲۸۵ /ه.ش تلفن بین شهری تهران- قلهک و تهران- تجریش شروع به کار کرد. سی سال بعد، این ارتباط، بین ۲۴ شهر برقرار شده بود!! در پاییز سال ۱۲۸۷/ه.ش سیم تلفن میان بندر انزلی، رشت و منجیل و قزوین کشیده شد. نقل شده است این خط تلفن، مستقل و دارای ۷۰۰ مشترک و وجه اشتراک ماهیانه آن ۲۰ تا ۵۰ ریال بوده‌است.
در سال ۱۳۰۲/ه.ش قراردادی برای احداث خطوط تلفنی زیرزمینی با شرکت زیمنس و هالسکه منعقد شد و سه سال بعد در آبان ماه ۱۳۰۵ تلفن خودکار جدید بر روی ۲۳۰۰ رشته کابل در مرکز اکباتان آماده بهره‌برداری شد.

از همان ابتدا، رسیدگی به امور تلفن، به «وزارت فلاحت، تجارت و فواید عامیه» واگذار شده بود اما در دوره پهلوی اول از سال ۱۳۰۸/ه.ش به خاطر طفره برخی از شرکت‌ها از تعهدات خود و هم چنین گسترش تلفن، طی مصوبه‌ای، رسیدگی به امور تلفن و شکایات مشترکین به وزارت «پست و تلگراف» واگذار شد و نام وزارتخانه نیز به «وزارت پست و تلگراف و تلفن» تغییر کرد. ۲ سال بعد وزارتخانه مزبور جهت تمرکز امور مخابرات، با اخذ وام از بانک ملی ایران، کلیه سهام شرکت تلفن را یکجا خریداری کرد.
در سال ۱۳۱۶/ ه‍.ش، برای تسهیل در مکالمات تلفنی که به صورت مغناطیسی و با واسطه انجام می‌شدند شبکه تلفنی خودکار، با ۶ هزار شماره از شرکت زیمنس آلمان نازی، خریداری و در تهران (مرکز تلفن اکباتان) راه ‌اندازی شد. خطوط تلفن جدید یا سیستم کاریر( مکالمات تلفنی بدون امکان شنود) نیز پس از شهریور ۱۳۲۰ گشایش یافت و ارتباط تلفنی بین تهران و سایر شهرها گسترش یافت و مراکز تلفنی تهران یکی پس از دیگری به سامان رسید.

بالاخره مجلس شورای ملی در آذر ۱۳۳۱، لایحه ملی شدن شرکت مخابرات ایران را به تصویب رساند. این شرکت آمادگی خود را برای الحاق به «وزارت پست و تلگراف و تلفن» اعلام کرد و در اردیبهشت ۱۳۳۲ وجوه سهامداران شرکت سابق تلفن را پرداخت نمود. برنامه خودکار کردن تلفن شهرستانها در سال ۱۳۳۴ با خرید ۱۸۰ هزار شماره تلفن خودکار از آلمان راه اندازی شد.

روند توسعه كيفي و كمي مخابرات از مرحله تلفن مغناطيسي تا مرحله خودكار به تدريج ادامه يافت و در سال ۱۳۴۳ استفاده از شيوه ريز موج (مايكروويو) در مخابرات ايران آغاز و به دنبال آن در سال ۱۳۴۵ اولين كارخانه مخابراتي ايران تأسيس شد. طرح تلفن خودکار بین شهری و بین‌المللی نیز در سال ۱۳۴۹ راه‌اندازی شد. در سال ۱۳۵۰ از ادغام شرکت سهامی تلفن و امور تلگراف، شركت مخابرات ايران با ساختاري جديد تاسیس گردید و متولي تمامي مسائل مخابرات كشور شد … با توسعه فن‌آوری مخابرات در دنیا، در سال ۱۳۶۸ استفاده از سیستم‌های دیجیتالی در ایران آغاز شد و تاکنون این روند با نام«وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات» ادامه دارد.

مختصری از تاریخچه مخابرات در زنجان
با گپ و گفتگو با معمرین زنجانی، آن ها افق نگاهشان را به آن دور دست‌ها می‌اندازند و از روزگارانی صحبت می‌کنند که خودشان، آن ها را دیده و یا به یک واسطه شنیده‌اند. در حوزه خدماتی اداره مخابرات، هنوز تلفن شهری حتی از نوع هندلی آن! به اماکن دولتی و خانه‌ها راه نیافته بود و ارتباط درون شهری معمولا با گفتگو و یا پیام حضوری به وسیله نوکر خانه و یا امربر صورت می‌گرفت و ارتباط بین شهری، ابتدا با چاپارها و یا نامه رسانها، از طریق کوله کردن محمولات پستی، نامه‌ها را از زنجان به شهرستان‌های اطراف می‌بردند و نامه‌های ارسالی به زنجان را از آن شهرها به زنجان می‌آوردند. بعدها با امدن تلگراف، خبرسانی وارد چرخه‌ی دیگری شد.
اداره ماموران پستچی و تلگرافچی در محدوده یکی از دروازه‌ای قدیمی شهر، دروازه ارک( دروازه دولت) با نام اداره چاپارخانه (پست خانه) و تلگراف خانه مستقر بود. دروازه ارک که برای اهالی زنجان خاطرات زیادی را دارد در این محدوده روزگاری ارمنی‌های ساکن زنجان برای خود موسسه تبلیغاتی داشتند و گاراژ اقبال هم در این دروازه مستقر بود و در حمل و نقل کالا و مسافر به خارج از شهر فعالیت مستمر داشت. گرند هتل، باغ ملی، پست مازندران وطن و پست حانه شهر و تلگرافخانه زنجان نیز در این منطقه واقع بود.» (با تلخیص و اضافات، تاریخ شهر و شهرداران زنجان، شکوهی، ص ۳۱)

بعدها ساختمان مرکزی اداره کل پست استان زنجان به عنوان یکی از تجهیزات شهری، در خیابان ۴ آبان سابق و ۱۷ شهریور امروزی با زیر بنای ۱۹۷۰ متر مربع در دو طبقه در سال ۱۳۵۴/ه.ش تاسیس شد و امروزه این ساختمان محل دانشکده علمی و کاربردی … در خیابان بسطامیان در راسته تابلوسازان می‌باشد. ساختمان جدید اداره کل پست زنجان واقع در میدان رسل (دارالقران) با زیر بنای ۴۴۸۰ مترمربع در زمینی به مساحت ۲۹۹۴ متر مربع در ۳ طبقه می‌باشد که عملیات اجرایی آن از سال ۱۳۸۲ اغاز شد و در در سال ۱۳۸۳ به بهره برداری رسید.

از سابقه اولين ارتباط تلگرافی در زنجان که تاریخچه آن به دوره قاجاریه بر می‌گردد، اطلاعی در دسترس نیست اما در همان سال‌های ابتدایی ۱۲۳۹/ ه.ش، خط تلگراف مابين زنجان و ميانه و تبریز و سلطانیه و قزوین و طهران برقرار شده بود (تبریز در گذر تاریخ، ایوب نیکنام لاله و فریبرز ذوقی) که در ادامه نيز، خطوط تلگرافی دیگر مورد بهره برداري قرار می‌گیرد. بر اساس روایات محلی، تیرهای آهنی از دو سه متری زمین تا دو سه متری پشت بام‌ها تعبیه شده بود که چهار سیم به قطر یک سانتی متر از آن می‌گذشت و شبانه و روز وز وز آن به گوش می‌رسید و نشان ارتباط هوایی و سیمی از نوع تلگرافی بود. برخی مواقع مردم شهر و تجار در تلگرافخانه زنجان حاضر می‌شدند و در موضوع دادخواهی و یا درخواست عمرانی و خدماتی و تظلم و یا تقاضای خود از مقامات کشوری، ایشان را به تلگراف حضوری می‌طلبیدند.

در ارتباط با نقش تلگراف در حیات اجتماعی ممالک محروسه ایران!، تاریخ نگاران عقیده دارند که تلگراف، بیش از هر چیز، برای دستگاه حکومتی ایران مفید واقع شد. بطوریکه حکومت وقت آن را جزء امور خاص سلطنتی قرار داد. در واقع تلگراف در گسترش نظارت دولتی بر سراسر کشور (ابلاغ سریع فرمان‌ها، احکام، آگاهی به موقع از تحولات ولایات دور دست و کاهش خطر بروز شورش ) بسیار مؤثر بود. ضمن آنکه عواید مالی فراوانی نیز نصیب دولت می‌کرد. اما گفته شده است که در اوان کار، با اقبال چندانى از سوى مردم روبرو نبود. زیرا مردم باور نمى‌کردند که تنها از طریق یک سیم بشود پیام‌هاى خود را به شهر دیگرى رساند. شماری افراد خاص اعتقاد داشتند ممکن نیست که صدا از داخل سیم رد شود و به کیلومترها دورتر برسد و این کار شیطان است و ممکن است که شیطان پیام‌ها را اشتباهی منتقل کند!!، به همین دلیل برای استفاده از این نوع سیستم خبر رسانی نوین، شبهه آورده بودند و خلایق هم همانطوریکه در مقابل نوآوری‌های همچون حمام دوشی و گرامافن و مدرسه و دوچرخه و سینما و غیره در زنجان و دیگر شهرها در سال‌های بعد گارد گرفتند در مورد پدیده تلگراف هم، به دست انداز خود ساخته و خود خواسته برخوردند.

اولین تلفونخانه «اپراتوری» در خمسه زنجان
سوابق صنعت ارتباطات مخابراتی از نوع تلفنی آن، در ولایت خمسه زنجان، به حدود یکصد سال پیش می‌رسد. مجموعه کوچکی از این نوع سیستم نوین اطلاع رسانی (تلفن مغناطیسی) در زنجان که در مرحله نخستین، ارتباط داخلی مشترکین را فراهم می‌نمود در سال ۱۳۰۶/ه.ش یعنی حدود ۲۱ سال پس از توسعه تلفن در ایران، با همت شماری از اعیان و اشراف زنجان و اهالی بازار و بازرگانان زنجانی به لیدری مرحوم «حاج حسین نجفی» و اتاق تجارت زنجان به مرحله ظهور می‌رسد و با تجهیزات و امکانات متوسط در بافت سنتی شهر زنجان راه اندازی می‌شود.

در اوایل دوره پهلوی اول، اولین مرکز مخابرات (تلفون خانه اپراتوری) در ابتدای کوچه دادگستری (کوچه تلفونخانه بعدی) روبروی دبیرستان دخترانه آزرم، نزدیک محله نصرالله خان، (ابتدای خیابان زینبیه غربی امروزی – پارکینگ تجاری در ضلع شمالی سبزه میدان) پایه‌گذاری و گشایش می‌یابد.( در دوره پهلوی دوم، با آمدن تلفن خانه خودکار، مرکز تلفن زنجان به چهار راه انقلاب سرکوچه حاج شامی منتقل می‌گردد.) با افتتاح این مرکز مخابراتی، ابتدا دستگاه‌های ۱۰۰ یا ۲۰۰ شماره ای مغناطیسی نصب می‌گردد که با تعداد … شماره نلفن، محدوده زنجان را در خاستگاه اولیه تحت پوشش قرار می‌داده است و این رقم در سال‌های بعد کم‌کم توسعه و افزایش می‌یابد.

در نبود نشریات محلی در زنجان و هم چنین عدم ثبت و ضبط وقایع تاریخی روزانه از سوی قلم بدستان محلی زنجان که همواره از این موضوع، به عنوان امری ناخوشایند یاد می‌شود، روزنامه ستاره ایران در ۹۲ سال پیش از این، در ستون اخبار داخلی خود، با عنوان تلفن زنجان می‌نویسد: حکومت زنجان (مصادف با حکمرانی محتشم الملک و یا احتمالا اعتمادالدوله که بعد از ابوالحسن نیساری حاکم زنجان بودند برابر با دوره شهرداری علی اکبر توفیقی) شرحی به وزارت داخله نوشته که در نتیجه جلسه که تجار و محترمین تشکیل دادند و راجع به لزوم داشتن تلفن در زنجان مذاکراتی نموده و ۶۱ نفر قبول شرکت را نموده، اسامی خود را ثبت و به وسیله آن وزارتخانه تقاضا دارند که با مراجعه به وزارت فواید عامه [مهدیقلی خان هدایت مخبرالسلطنه از تاریخ ۱۳۰۵/ه.ش تا تاریخ ۱۳۰۶/ه.ش «وزارت فوائد عامه و تجارت» را بر عهده داشت] یک سیم برای شهر زنجان کشیده شود. از طرف وزارت داخله، شرحی به وزارت فواید عامه اشعار و مراتب را اطلاع داده که با شرکت کل تلفون ایران وارد مذاکره شوند. ( ستاره ایران، ۲ شنبه اول اسفند ماه ۱۳۰۵، ش ۱۴۰، ص ۲)
روزنامه طوفان بعد از گذشت قریب به ۸ ماه، در همین خصوص و این که یک خط تلفن به محال خمسه زنجان رسیده و ارتباطات تلفنی در این محال برقرار است می‌نوسید: شرکت تلفن، سیم تلفن را از گروس به صائین قلعه و از آنجا به تیکان تپه (تکاب فعلی) و تا زنجان امتداد داده و چندی است با نقاط مزبور مشغول مخابره هستند. ( طوفان، شنبه ۲۳ مهر ماه ۱۳۰۶، ش ۳۷، ص ۲) تلفن در آن زمان، توسط دو رشته سیم جدا از هم و از طریق پایه‌های چوبی دو و نیم تا سه متری که در امتداد جاده کشیده می‌شدند میسر می‌شد.
مسوولیت رفع خرابی و برطرف کردن اتصالات برعهده سیم بانان بود. رفع خرابی تلفن‌های خارج شهری نیز داستان داشت. سیم بانان با تهیه‌ی آذوقه و تهیه وسیله نقلیه از چهارپایان و حرکت در امتداد سیم‌های بین شهری، اشکالات را بر طرف می‌کردند. در این سال‌ها گاهی اوقات بارش سنگین برف و پوسیدگی پایه‌ها، سبب شکستگی منجنیق می‌شد و کلیه‌ی ارتباط شهر با قطعی و اختلال مواجه می‌شد. بیشتر منازل شخصی در آن زمان تلفن نداشتند و افراد جهت تماس تلفنی باید به تلفن خانه مراجعه کرده و یا از قبل توسط پیام تلفنی، مخاطب خود را مطلع می‌کردند که در فلان ساعت در تلفن خانه حضور داشته باشد تا با طرف مقابل مکالمه نماید.
تلفن شهر زنجان به عنوان یکی از تاسیسات شهری، در گذشته در اجاره شخصی به نام «توکلی» بوده است که تمام مخابرات آذربایجان را نیز در اختیار و اجاره خود داشته است. در سال ۱۳۳۱/ه.ش تلفن زنجان در اختیار شرکت سهامی تلفن ایران قرار گرفت. ارسال پیام در این سال‌ها به وسیله تلگراف مورس و بیسیم صورت می‌گرفت و ارتباط مرکز به مرکز نیز توسط تلفنچی انجام می‌شد.
ارتباط با دیگر شهرهای ایران، ابتدا به دلیل عدم توانایی برقراری ارتباط با خارج از شهر میسر نبوده است اما بعدها به واسطه‌ی همکاری با اپراتورهای واقع در دیگر شهرها، امکان برقراری با تبریز و طهران و … توسط مرکزی که در همان کوچه تلفن خانه زنجان قرار داشت مهیا شد. در زمستان‌ها به دلیل خرابی خطوط، قالبا ارتباط برقرار نمی‌شد و مشترک مجبور بود بوسیله تلفنچی و در بین راه درخواست‌های خود را بگوید و جواب پس بگیرد یعنی تلفنچی حکم واسطه را داشته است.

سیستم کاربر این روال بود که اگر مشترکی قصد داشت از زنجان با طرف مخاطب خود مثلا در تبریز مایکروویو (راه دور) صحبت کند، اولا بایستی آدرس خود و آدرس مخاطب را به اداره تلفنخانه شهر می‌داد تا تلفنچی بسیار شنوا و دقیق زنجان، به همکار خود در اداره تلفن در تبریز اطلاع دهد که مثلا فلانی در زنجان می‌خواهد با آقای ایکس مکالمه نماید و طرف حتما باید در راس فلان ساعت (در تلفنخانه تبریز) حاضر شود. سپس مخابره کننده که به وی اعلام شده بود در ساعت فلان حاضر شود، پس از حضور در تلفنخانه زنجان، به نوبه خود گوشی را بر می‌داشت و انقدر الو الو می‌کرد تا خسته می‌شد و با آنکه صدا در مسیر راه تقویت می‌شد باز صدا نمی‌رسید و آخرالامر و به ناچار مطالب خود را به تلفنچی تیز هوش و تیز گوش زنجانی می‌گفت و او هم به اولین و نزدیک ترین تلفنچی بین شهری بازگو می‌کرد و این به دومی و آن به سومی و خلاصه متن پیام را نوبت به نوبت، به طرف مقصد تکرار می‌نمودند. (یعنی در این مکالمه مبدا تا مقصد، مخاطب و مخابره کننده اصلی حتی یک کلمه با همدیگر نمی توانستند صحبت کنند.!!) سرانجام مطالب لازم با واسطه‌های متعدد (اپراتورهای دیگر شهرهای سر راهی) به گوش مخاطب می‌رسید و جواب لازم هم به همین کیفیت و روال پس داده می‌شد و خلاصه انسان از تلفن کردن خویش به سبب برخی قیودات و طرح مسائل خصوصی و خانوادگی و تجاری و غیرو پشیمان و آزرده خاطر می‌شد!!.

بنابر اسناد بر جای مانده، تا سال ۱۳۱۴/ه.ش انتشار و توزیع تلفن، اعم از نوع خانگی و تجاری آن بسیار محدود بوده است و با عنایت به لیست اسامی دارندگان تلفن مغناطیسی (هندلی) در زنجان، شامل (دوایر دولتی و حکومتی، شرکت‌ها، و حجره داران، منازل اعیان و اشراف و رجال شهر، گاراژها، مطبعه، مطب پزشکان و غیرو)، ۹۹ شماره تلفن از (یک تا نود و نه) مشترک در شهر حدودا ۰۰۰/۱۰ نفری زنجان در  بین سال‌های ۱۳۰۶/ه.ش تا ۱۳۱۴/ه.ش موجود بوده است. این موضوع نشانگر آن می‌باشد که، افراد عادی و متوسط و حتی متوسط به بالای شهر، از این کالای شهر فرنگی به جهت لوکس بودن و گرانی ان، بی‌نصیب بوده‌اند!.

بزرگان زنجان روایت می‌کنند که آن روزها در برخی از اماکن و ادارات و تجارت خانه‌ها و عمارت‌های آجری و اشرافی!، تلفن‌های هندلي بر قرار بوده و اگر فردی مي‌خواست (مثلا بصورت راه نزدیک و درون شهری) با کسي صحبت بکند، ابتدا مي‌بايست هندل را موافق عقربه ساعت چندين بار می‌چرخاند و سپس گوشي را که سنگینی آن، تقریبا به اندازه وزن آفتابه‌هاي مسي آن ايام بوده است، بر می‌داشت آنگاه صداي کارير) هندلچی – تلفنچی دستگاه) از مرکز اداره مخابرات در محله نصرالله خان می‌آمد و صاحب تلفن از وی تقاضا می‌کرد تا فرد مورد نظرش را جهت مکالمه برايش وصل نمايد. (البته طرف مخاطب هم می‌باید دارای تلفن می‌بود در غیر این صورت باید طبق قرار و خبر قبلی در تلفنخانه حاضر می‌شد و با فرد مورد نظر مکالمه می‌نمود.) آنگاه گوشي بر سر جايش قرار داده می‌شد. پس از لختی استراحت دادن به دست‌های خسته و با زنگ تلفن از تلفونخانه شهر، که ناقوس وار فضاي خانه را پر مي‌کرد مجددا گوشي برداشته می‌شد و با مخاطب مورد نظر مکالمه صورت می‌گرفت.

در شهر آرام و ساکت زنجان آن روزگار، در نوع خدمات رسانی این تکنولوژی لوکس و مختص اشرافیت قدیم، موضوع طنز و خنده دار این مورد بوده است که، جناب تلفنچی «اپراتور»، براي آنکه بيکار نماند با حوصله و دقت لازم، مکالمات (درون شهری) دو نفر  شهروندان زنجانی را گو  فرا می‌داده است. تا آنجایي که گاه کنترل خويش از دست می‌داده و به عنوان مثال زمانيکه دو نفر ضمن مکالمه، همی قرار می‌گذاشتند که مثلا فردا به دیدن یک از دوستان خود بروند، کارير گرامی طاقت نياورده و جفت پا وسط مکالمه پريده و مي‌گفت : «زحمت نکشيد ايشان در آن ساعت جایي دعوت دارند» يعني اين تلفنچی بزرگوار، نه تنها تمام مکالمات را شنود مي‌نموده است که برنامه کاری همه‌ی (دارندگان تلفن شهری زنجانی) را از سیر تا پیاز بخاطر مي‌سپرده است!!. در آن زمان چون شبکه تلفنی خودکار و یا مکالمات تلفنی بدون استراق سمع موجود نبود، مکالمات واسطه‌ای، امکان شنود در طول مسیر را ممکن می‌کرده است. از این رو شایع شده بود که «اداره خفیه و تامینات» از طریق گوشی‌های فاقد دهنی، معروف به «گوشی سرّی»، موارد مشکوک را شنود و به اطلاع مقامات بالا دستی راپرت می‌داده است.

تا اواسط دهه ۴۰، محال زنجان با جمعیت ۶۰۰ هزار نفری خود و داشتن ۱۲۰۰ پارچه آبادی، هنوز در تقسیمات کشوری در سطح یک فرمانداری (محمد نقابت) بود. امیر هوشنگ محتشم شهردار زنجان بود و بسیاری از ادارات این شهرستان، تابع استان مرکزی بودند و نکته اصلی این که، هنوز در حوزه‌ی برخورداری از شبکه ارتباطی مدرن مخابراتی، آرزوی زنجانی‌ها مبنی بر داشتن تلفن خودکار برآورده نشده بود. در همین رابطه با وجود این که از سوی مدیران دوائر دولتی و بزرگان شهر درخواست‌هایی از مرکز و شرکت سهامی تلفن ایران صورت گرفته بود اما افاقه نکرده و همچنان موضوع افتتاح تلفن غیر اپراتوری در زنجان لوث مانده بود. تعدادی از اهالی شهر و معتمدین محلی، این کم‌کاری و بر جای ماندن کار پروژه تلفن خودکار را، ناشی از عدم همکاری شرکت تلفن قلمداد کرده و نارضایتی خود را به طرق مختلف به مسئولین وقت ابراز می‌داشتند اما ظاهرا اشکال کار، ناشی از عدم استقبال بیشتر مردم زنجان از تلفن خودکار و در نتیجه، به حد نصاب نرسیدن میزان ودیعه پرداختی متقاضیان به شرکت تلفن (یک میلیون تومان) بوده است.

روزنامه اطلاعات در همین باره و با تیتر: توضیح مسئولین امر [شرکت سهامی تلفن] در باره تقاضاهای مردم می‌نویسد «از شرکت سهامی تلفن ایران راجع به مطلبی که در باره تلفن زنجان درج شده بود توضیح می‌دهند که، متاسفانه عدم استقبال اهالی زنجان، کار نصب تلفن خودکار را در آن شهر به تاخیر انداخته است و ضمنا اداره فنی این شرکت در تهیه طرح‌های لازم برای کانال سازی و نقشه برداری و غیره به موقع اقدام کرده است ولی تا هنگامیکه میزان ودیعه پرداختی متقاضیان به ۱۰ میلیون ریال نرسد، شرکت از نصب [تلفون] خودکار معذور است. (اطلاعات ۱۳ بهمن ۱۳۴۲، شماره ۱۱۳۰۹، ص ۱۰)

… لکن بلاخره همانند بسیاری از شهرهای دیگر ایران، زنجان نیز، در سال ۷ – ۱۳۴۶ صاحب تلفن خودکار مستقیم شد و مردم پس از سال‌ها به این آرزوی خود نایل آمدند. (محمد رضا روحانی، فرهنگنامه زنجان، ص ۱۷۹)

کلنگ زنی اولین تلفون «خودکار» در زنجان
به دلیل افزایش جمعیت شهرها و ضرورت ایجاد ارتباط بین نقاط دور و نزدیک، بموجب قانون تاسیس و اساسنامه شرکت مخابرات ایران، مصوب خردادماه ۱۳۵۰، شرکت سهامی تلفن ایران، منحل و تمامی دارایی‌ها و دیون و مطالبات و تاسیسات و کارکنان آن، به شرکت جدیدالتاسیسی به نام مخابرات منتقل شد. از آغاز سال ۱۳۵۰ با ادغام دستگاه‌های مخابراتی (تلگراف و تلفن بین شهری) در اختیار شرکت مخابرات قرار گرفت و به شبکه سراسری مایکروویو  متصل گردید. و از سال ۱۳۵۱ امور تلگراف و تلفن و بی‌سیم و همه تجهیزات مخابراتی «وزارت پست و تلگراف و تلفن»، با شرکت سهامی در هم ادغام شدند و سازمان جدیدی به نام شرکت مخابرات ایران پدید آمد که از آن تاریخ تا امروز به همین نام و تحت نظارت وزارت پست و تلگراف و تلفن فعالیت داشته است.
روند توسعه کمی و کیفی مخابرات از مرحله تلفن مغناطیسی تا مرحله خودکار و ارتباطات ماهواره‌ای در ایران ادامه یافت. شهر زنجان تا ۲۳ مهر ۱۳۴۷ از تلفن مغناطیسی استفاده می‌نمود و از آن ناریخ با نصب ۲۰۰۰ شماره به سیستم خودکار (مکالمه بی‌واسطه!) تبدیل گردید.

در همین خصوص، روزنامه اطلاعات با تیتر اولین کلنگ … ساختمان تلفن خودکار زنجان را نوید داد می‌نویسد: نخستین کلنگ ساختمان محل تلفن خودکار زنجان ضمن مراسمی به نام … به وسیله اقای «نقابت فرماندار زنجان» زمین زده شد. طبق گزارش خبرنگار روزنامه مزبور در زنجان در این مراسم روسای ادارات دولتی و جمعی از معارفین حضور داشتند و  مهندس فروتن نماینده شرکت سهامی تلفن ایران اعلام کرد که ساختمان مزبور تا یک سال و نیم به پایان می‌رسد. و تلفن خودکار مورد بهره برداری قرار می‌گیرد. (اطلاعات، دوشنبه ۲۶ اردیبهشت ماه ۱۳۴۵ ش ۱۱۹۷۷، ص ۱۰)

امروزه از اولین ساختمان مرکز تلفن خودکار زنجان در چهار راه انقلاب، در سر کوچه حاج شامی با مساحت ۳۷۹۴ متر مربع و زیر بنای ۵۱۵۷ متر مربع در ۴ طبقه، از دهه ۷۰ تا به امروز، به عنوان مرکز انتقال راه دور زنجان (مایکروویو) استفاده می‌شود.

با تبدیل مرکز تلفن مغناطیسی شهر زنجان به سیستم خودکار، اپراتوري که در مرکز مغناطيسي وظيفه برقراري ارتباط را داشت حذف شد و با هزاران خروار خاطره به تاریخ پیوست. کم کم مردم با مشاهده اين امکانات و سهولت ارتباط، ثبت نام جهت اشتراک تلفن خانگی را شروع کردند و مخابرات هم از نظر کسب درآمد، رونق خوبي گرفت. بدين ترتيب وديعه تلفن ابتدا ۲۴۰۰ تومان بود که بصورت نقد و اقساط به متقاضيان واگذار مي شد.

در سال ۱۳۶۱ شماره‌های منصوبه شهر زنجان ۷۰۰۰ بوده که شامل ۳۹۵۶ شماره جهت استفاده مسکونی و ۲۴۳۵ شماره برای استفاده تجاری و ۶۱۸ شماره دولتی می‌شده است. علاوه بر این تعداد شماره که جهت استفاده اختصاصی منظور شده بود ۶۴ باجه تلفن همگانی (کيوسک‌های زرد رنگی با درهای تاشویی مشبک شیشه خور نصب کردند که بر بالايش تابلو تلفن همگاني و داخلش يک دستگاه تلفن کتابی سکه خور ۲ زاری نصب شده بود و به برکت همین دو زاری (ريالي) ناقابل و گرفتن چهار رقم شماره از یک دستگاه تلفن انگشتی آویزان از دیواره دکه تلفن، مردم مي‌توانستند به راحتي و… بدون مداخله و استراق سمع، با مخاطب خويش صحبت نمایند.) و ۷ باجه تلفن راه دور جهت استفاده شهروندان موجود بوده است. در سال ۱۳۷۸ تعداد خط تلفن منصوبه شهر زنجان ۷۰۰۰۰ شماره بوده و تعداد خطوط همراه نیز ۲۳۴۶ خط بوده است.

بر اساس اطلاعات موجود، تا سال ۱۳۷۸ تعداد مراکز تلفن شهری در سطح شهر زنجان در ۴ مرکز به نام های مرکز امام در چهار راه انقلاب (اولین مرکز تلفن خودکار زنجان) – مرکز قائم جنب دارالقران – مرکز مطهری در سه راه امجدیه – مرکز ملت پشت اداره راه و ترابری خلاصه می‌شده است و طول خطوط مخابراتی ۹۹۲۰۰ متر بوده است.

از « عبدالعزیز قائمی» که نگارنده را در تنظیم این مقاله، با دادن مطالب روزنامه های قدیمی و هم چنین، چند سند تاریخی و پیکره، یاری دادند تشکر می کنم و جای سپاس دارد.